නිදන්ගත වකුගඩු රෝගය (Chronic Kidney Disease – CKD) යනු වකුගඩු අවශ්‍ය පරිදි ක්‍රියා නොකරන දීර්ඝකාලීන තත්ත්වයකි. මෙය බොහෝ විට වයස යාම සමග සම්බන්ධ වන සාමාන්‍ය තත්ත්වයකි. මෙය ඕනෑම කෙනෙකුට බලපෑ හැකි නමුත් කළු ජාතිකයන් හෝ දකුණු ආසියානු සම්භවයක් ඇති පුද්ගලයන් අතර මෙය වඩාත් සාමාන්‍ය වේ. CKD කාලයත් සමග නරක් විය හැකි අතර අවසානයේ වකුගඩු මුළුමනින්ම ක්‍රියා කිරීම නැවැත්විය හැක, නමුත් මෙය අසාමාන්‍ය දෙයකි. CKD යනු නිශ්චිත නොවන හේතුවක් නිසා ඇතිවන නිදන්ගත වකුගඩු රෝගය සඳහා කෙටි යෙදුමකි. මෙම ආකාරයේ වකුගඩු රෝගය බොහෝ විට නිශ්චිත භූගෝලීය ප්‍රදේශවල සහ ඇතැම් ජනගහන අතර, විශේෂයෙන් ශ්‍රී ලංකාවේ කෘෂිකාර්මික ප්‍රජාවන් අතර දක්නට ලැබේ. වකුගඩු විෂ ද්‍රව්‍ය රෝග යාන්ත්‍රණයේ කාර්යභාරයක් ඉටු කරනු ඇත.
නිදන්ගත වකුගඩු රෝගයට (CKD) හේතු මොනවාද?
නිදන්ගත වකුගඩු රෝගයේ (CKD) රෝග යාන්ත්‍රණය වකුගඩු ව්‍යුහයන්ට ප්‍රගතිශීලී සහ ආපසු හැරවිය නොහැකි හානි ඇතිවීම, ග්ලෝමෙරුලර් පෙරහන් අනුපාතය (Glomerular Filtration Rate -GFR) පහළ යාම, වෘක්කානු (Nephron) නැතිවීම සහ වකුගඩු තණ්හාබද්ධතාවය ආදිය ඇතුළත් වේ. මෙම රෝගය විවිධ මූලික හේතු නිසා ඇතිවේ. නමුත් සාමාන්‍යයෙන් නිදන්ගත ප්‍රදාහාත්මක හානිය සහ අලුත්වැඩියාවේ අක්‍රමික අනුවර්තනටය පොදුවේ දක්නට ලැබේ.
1. ප්‍රාරම්භික හානිය (ප්‍රාථමික හේතුව)
CKD ප්‍රේරණය වන්නේ වකුගඩු පටකවලට මුලික හානියකින් වන අතර සාමාන්‍යයෙන්:
- දියවැඩියාව (1 වන සහ 2 වන වර්ගය)
- අධි රුධිර පීඩනය
- වකුගඩුවේ පෙරහන් කොටස්වල ප්‍රදාහය(Inflammation) හෝ ආසාදනය (Infection)
- බහුකුහර වකුගඩු රෝගය (Polycystic Kidney Disease)
- නිදන්ගත මුත්‍ර නාල හිරවීම් (උදා: වකුගඩු ගල්, විශාල වූ පුරස්ථි ග්‍රන්ථිය)
- වකුගඩුවේ හා මුත්‍රා මාර්ගයේ නැවත නැවත ආසාදන (උදා: පයිලොනෙෆ්‍රයිටිස් – Pyelonephritis)
2. ග්ලෝමෙරුලර් (Glomerular) ප්‍රදාහාත්මක හානිය සහ අධි පෙරහැනීම
- වෘකානු (වකුගඩුවේ ක්‍රියාකාරී ඒකක) නැතිවීම හෝ හානිවීම ඉතිරි වෘක්කවල ප්‍රතිපූරක අධි පෙරහැනීමට මග පාදයි.
- මෙය ග්ලෝමෙරුලර් කේශනාල පීඩනය වැඩි කරමින්, ග්ලෝමෙරුලර් ප්‍රසාරණය, එන්ඩොතීලියල් හානිය සහ මූත්‍රා සමග ප්‍රෝටීන් පහ වීම (ප්‍රෝටීන් කාන්දුවීම) ඇති කරයි.
- මූත්‍රා සමග ප්‍රෝටීන් පහ වීම වකුගඩු නළිකා වලට විෂ්කාරී වන අතර ප්‍රදාහය ප්‍රේරණය කරයි.
3. නලික අන්තර්පටක හානිය
- පෙරහන් වූ ප්‍රෝටීන සහ වෙනත් අණු නලික එපිතීලියල් සෛල සක්‍රිය කරමින්:
- ප්‍රදාහක සයිටොකයින (උදා: TNF-α, IL-6) මුදා හැරීම
- ඔක්සිකාරක ආතතිය
- ෆයිබ්‍රොබ්ලාස්ට් සක්‍රියකරණය
- නලික ක්ෂයවීම සහ අන්තර්පටක තන්තුමයකරණය (කැළැල් ඇතිවීම) සිදු කරයි.
4. ප්‍රදාහය සහ තන්තුමයකරණය
- නිදන්ගත ප්‍රදාහය ප්‍රතිශක්ති සෛල (මැක්‍රොෆේජ්, T-සෛල) ආක්‍රමණය ප්‍රවර්ධනය කරයි.
මෙය මගින්:- පරිවර්තන වර්ධන සාධක-බීටා (Transforming Growth Factor β -TGF-β) සහ වෙනත් ප්‍රතන්තුමය සාධක සක්‍රිය කිරීම
- අධික බහිරාසෛලික අනුකෘතිය(මේට්‍රික්ස් – Matrix) තැන්පත් කිරීම
- ග්ලෝමෙරුලී සහ අන්තර්පටක පටකවල තන්තුමයකරණය, ක්‍රියාකාරී වකුගඩු ස්කන්ධය අඩු කිරීම
5. රුධිරනාල වෙනස්කම්
- ප්‍රගතිශීලී ධමනි ක්ලේරෝසිස් (වකුගඩුවේ කුඩා රුධිරනාල පටු සහ ඝන වීම) වගුරුම අඩු කරයි.
- අඩු රුධිර සැපයුමට (ඉස්කීමියාව- Ischaemia) මඟ පාදමින්, නලික හානිය සහ තන්තුමයකරණය තවදුරටත් ප්‍රවර්ධනය කරයි.
6. දිගුකාලිනව වෘක්කානු නැතිවීම සහ ක්‍රියාකාරී පහත වැටීම
- අධි පෙරහැනීම, හානිය, ප්‍රදාහය සහ තන්තුමයකරණයේ චක්‍රය වෘක්කානු වැඩි සංඛ්‍යාවක් අසාර්ථක කරයි.
- වෘක්කානු සංඛ්‍යාව අඩු වන විට, GFR පහළ යන අතර අපද්‍රව්‍ය (උදා: යූරියා, ක්‍රියේටිනීන්) එකතු වේ.
7. සායනික රෝග තත්ව
- යූරීමියා (ලේතුල යූරියා විෂ එකතුවීම)
- ඛණිජලවණ අසමතුලිතතාවය (උදා: හයිපර්කැලීමියා – ලේ වල පොටෑසියම් ලවණ ප්‍රමාණය වැඩිවීම, ඇසිඩෝසිස් – ලේ වල ඇසිඩ් ගතිය වැඩිවීම)
- රක්තහීනතාවය (එරිත්‍රොපොයිටින් අඩුවීම නිසා)
- අස්ථි-ඛනිජ ආබාධ (කැල්සියම්/ෆොස්ෆේට් අසමතුලිතතාවය නිසා)
- අධි රුධිර පීඩනය (CKD හි හේතුව සහ ප්‍රතිඵලය යන දෙකම)
රෝග ලක්ෂණ
නිදන්ගත වකුගඩු රෝගය (CKD) ඇති බොහෝ දෙනෙකුට රෝග ලක්ෂණ නොපෙනෙනු ඇත මන්ද එය සාමාන්‍යයෙන් දරුණු අවස්ථාවකට ළඟා වන තුරු ගැටලු ඇති නොකරයි.
CKD හි මුල් අවස්ථා
වකුගඩු රෝගය මුල් අවස්ථාවේ දී රෝග ලක්ෂණ ඇති කිරීමට නැඹුරු නොවේ. මෙයට හේතුව ශරීරයට සාමාන්‍යයෙන් වකුගඩු ක්‍රියාකාරිත්වයේ සැලකිය යුතු අඩුවීමකට මුහුණ දීමට හැකිවීමයි. වකුගඩු රෝගය බොහෝ විට මෙම අවස්ථාවේ දී හඳුනා ගනු ලබන්නේ වෙනත් තත්ත්වයක් සඳහා සාමාන්‍ය පරීක්ෂණයක්, ලේ හෝ මූත්‍ර පරීක්ෂණයක් වැනි, හැකි ගැටලුවක් හඳුනා ගත්තහොත් පමණි. මුල් අවස්ථාවේ දී හමුවුවහොත්, ඖෂධ සහ එය අධීක්ෂණය කිරීම සඳහා නිතිපතා පරීක්ෂණ එය වඩාත් දරුණු වීම නැවැත්වීමට උපකාර විය හැක.
CKD හි පසු අවස්ථා
වකුගඩු රෝගය මුලින්ම හමුවුවහොත් ප්‍රතිකාර කිරීම මගින් රෝගය නරක අතට හැරීම සාර්ථවකව වැලැක්විය හැකිය.
රෝග ලක්ෂණ:
- බර අඩුවීම සහ ආහාර රුචිය නැතිවීම
- වළලුකර, පාද හෝ අත් ඉදිමීම – ජල රඳවා ගැනීමේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙස
- හුස්ම ගැනීමේ අපහසුතාව
- වෙහෙසක් දැනීම
- මූත්‍ර සමග ලේ පිටවීම
- මූත්‍ර කිරීමේ අවශ්‍යතාව වැඩිවීම – විශේෂයෙන් රාත්‍රි කාලයේදී
- නිදාගැනීමේ අපහසුතාව
- කසන සමක් සහිත වීම
- මාංශ පේශි කැක්කුම
- ඔක්කාරය
- හිසරුදාව
- පිරිමින්ට ශිෂ්ණ අකර්මණ්‍යතාව
CKD හි මෙම අවස්ථාව විවිධ නම් වලින් හදුන්වයි:
- වකුගඩු අකර්මණ්‍යතාව
- අවසාන-කාල වකුගඩු රෝගය
- ස්ථාපිත වකුගඩු අකර්මණ්‍යතාව
මෙම අවස්ථාවට අවසානයේ ඩයලිසිස් හෝ වකුගඩු බද්ධ කිරීමේ ප්‍රතිකාරයක් අවශ්‍ය විය හැක.
රෝග විනිශ්චය
1. ලේ පරීක්ෂණය
වකුගඩු රෝගය සඳහා ප්‍රධාන පරීක්ෂණය ලේ පරීක්ෂණයකි. මෙම පරීක්ෂණය ඔබේ ලේ වල ක්‍රියේටිනීන් නම් අපද්‍රව්‍යයේ මට්ටම් මනිනු ලබයි.
වෛද්‍යවරයෙක් ඔබේ ලේ පරීක්ෂණ ප්‍රතිඵල, ඔබේ වයස, ප්‍රමාණය සහ ස්ත්‍රී පුරුෂභාවය භාවිතා කරමින් ඔබේ වකුගඩුවලට මිනිත්තුවකට මිලිලීටර් කීයක අපද්‍රව්‍ය පෙරහන් කිරීමට හැකිව තිබිය යුතුද යන්න ගණනය කරයි.
මෙම ගණනය කිරීම ඔබේ ඇස්තමේන්තුගත ග්ලෝමෙරුලර් පෙරහන් අනුපාතය (estimated Glomerular Filtration Rate – eGFR) ලෙස හැඳින්වේ.
සෞඛ්‍ය සම්පන්න වකුගඩුවල eGFR අගය මිනිත්තුවකට 90ml/min ට වඩා වැඩි ප්‍රමාණයක් පෙරහන් කිරීමට හැකිව තිබිය යුතුය. ඔබේ අනුපාතය මීට වඩා අඩුවේ නම් ඔබට CKD තිබිය හැක.
2. මූත්‍ර පරීක්ෂණය
මූත්‍ර පරීක්ෂණයක් ද කරනු ලබන්නේ:
- ඔබේ මූත්‍රයේ ඇල්බියුමින් සහ ක්‍රියේටිනීන් නම් ද්‍රව්‍යයන්ගේ මට්ටම් පරීක්ෂා කිරීම – ඇල්බියුමින්:ක්‍රියේටිනීන් අනුපාතය (Albumin-to-Creatinine Ratio – ACR) ලෙස හැඳින්වේ
- ඔබේ මූත්‍රාවල ලේ හෝ ප්‍රෝටීන් තිබේදැයි පරීක්ෂා කිරීමට
ඔබේ eGFR සමඟ මූත්‍ර පරීක්ෂණ ඔබේ වකුගඩු කෙතරම් හොඳින් ක්‍රියා කරන්නේද යන්න පිළිබඳ වඩාත් නිරවද්‍ය නිගමනයක් ලබා දීමට උපකාර කළ හැක.
3. වෙනත් පරීක්ෂණ
සමහර විට ඔබේ වකුගඩුවලට හානියේ මට්ටම ඇගයීම සඳහා වෙනත් පරීක්ෂණ ද භාවිතා කරනු ලබයි.
මේවා ඇතුළත් විය හැක:
- අල්ට්‍රාසයුන්ඩ්(Ultra Sound Scan) ස්කෑන්, MRI ස්කෑන් හෝ CT ස්කෑන් – වකුගඩු වල ව්‍යුහය කෙබඳුදැයි බැලීමට සහ කිසියම් බාධක තිබේදැයි පරීක්ෂා කිරීමට
- වකුගඩු බයොප්සි (Biopsy) – වකුගඩුවේ කුඩා පටක සාම්පලයක් ලබාගනු ලබන අතර හානියේ සලකුණු සඳහා සෛල අන්වීක්ෂයකින් පරීක්ෂා කරනු ලබයි
නිදන්ගත වකුගඩු රෝගය වළක්වන්නේ කෙසේද?
1. මූලික තත්ත්වයන් කළමනාකරණය කරන්න:
- දියවැඩියාව: ඔබට දියවැඩියාව ඇත්නම්, ඔබේ රුධිර සීනි මට්ටම පාලනය කිරීමට ඔබේ වෛද්‍යවරයා සමඟ කටයුතු කරන්න.
- අධි රුධිර පීඩනය: ඔබේ සෞඛ්‍ය සේවා සපයන්නා විසින් සකස් කරන ලද ඉලක්කයට හෝ ඊට වඩා අඩු මට්ටමේ ඔබේ රුධිර පීඩනය තබා ගන්න.
- හෘද රෝගය: හෘද රෝගය කළමනාකරණය කරන්න, මන්ද එය වකුගඩු වල සෞඛ්‍යයට බලපෑ හැකිය.
2. ජීවන රටා වෙනස්කම්:
- සෞඛ්‍ය සම්පන්න ආහාර: පලතුරු, එළවළු සහ සම්පූර්ණ ධාන්‍ය වලින් යුත් සමතුලිත ආහාර වේලක් ගන්න.
- සෞඛ්‍ය සම්පන්න බර: හොඳින් ආහාර ගැනීම සහ ශාරීරිකව ක්‍රියාශීලී වීමෙන් සෞඛ්‍ය සම්පන්න බරක් පවත්වා ගන්න.
- නිරන්තර ව්‍යායාම: සතියේ දින කීපයකම අවම වශයෙන් මිනිත්තු 30ක මධ්‍යස්ථ තීව්‍රතාවයකින් යුත් ව්‍යායාම කිරීම ඉලක්ක කරන්න.
- දුම්පානය නවත්වන්න: දුම්පානය වකුගඩුවලට දැඩි හානි කළ හැකි අතර දැනටමත් ඇති වකුගඩු හානිය නරක් කරයි.
- මධ්‍යසාර සීමා කරන්න: මධ්‍යසාර පානය අඩු කරන්න, අධික පරිභෝජනය වකුගඩු සෞඛ්‍යයට සෘණාත්මකව බලපෑ හැකිය.
- සජලීකරණය වන්න: සිරුරේ අපද්‍රව්‍ය පිටකිරිම සදහා ඔබේ වකුගඩුවලට උපකාර කිරීමට ජලය සහ අනෙකුත් හිතකර දියර වර්ග බහුල ප්‍රමාණයක් පානය කරන්න.
3. නිරන්තර පරීක්ෂණ:
- පරීක්ෂණ වලට ලක්වන්න: දියවැඩියාව හෝ අධි රුධිර පීඩනය වැනි CKD සඳහා අවදානම් සාධක ඔබ සතුව ඇත්නම්, නිරන්තරයෙන් ඔබේ වකුගඩු පරීක්ෂා කරවන්න.
- වෛද්‍යවරයාගේ උපදෙස් අනුගමනය කරන්න: ඖෂධ සහ ජීවන රටා වෙනස්කම් සඳහා ඔබේ වෛද්‍යවරයාගේ නිර්දේශ යන්ට අනුගත වන්න.
4. වේදනා නාශක ගැන සැලකිලිමත් වන්න:
- අධික භාවිතය වළකින්න: අයිබුප්‍රොෆෙන් සහ ඇස්පිරින් වැනි නොනිශ්ටරොයිඩ් ප්‍රදාහ නාශක ඖෂධ (Non Steroidal Anti-Inflammatory Drugs – NSAIDs) අධික ලෙස භාවිතා කිරීම වකුගඩුවලට හානි කළ හැක.
- උපදෙස් අනුගමනය කරන්න: ඔබට වේදනා නාශක ගැනීමට අවශ්‍ය නම්, උපදෙස් හොඳින් අනුගමනය කරන්න.
5. ආතතිය අඩු කරන්න:
- ආතතිය අඩු කිරීම: ආතතිය කළමනාකරණය කිරීමට සෞඛ්‍ය සම්පන්න ක්‍රම සොයා ගන්න, ආතතිය වකුගඩු සෞඛ්‍යයට සෘණාත්මක බලපෑමක් ඇති කළ හැකිය.
මෙම වැළැක්වීමේ ක්‍රම අනුගමනය කිරීමෙන්, ඔබට නිදන්ගත වකුගඩු රෝගය වර්ධනය වීමේ අවදානම සැලකිය යුතු ලෙස අඩු කළ හැක.
CKD හි සමහර සංකූලතා පිළිබඳ දැනුවත් වන්න:
1. හෘද වාහිනී සංකූලතා:
- අධි රුධිර පීඩනය: අඩු වූ වකුගඩු ක්‍රියාකාරිත්වය දියර රඳවා ගැනීමට සහ අධි රුධිර පීඩනයට මඟ පාදන අතර, හෘද රෝගය සහ ආඝාත වැලි අවදානම වැඩි කරයි.
- හෘද රෝගය: CKD හෘද අකර්මණ්‍යතාව, හෘද ස්පන්දන වේගයේ අක්‍රමිකතා (Arrythmia) සහ කිරීටක ධමණි රෝගය ඇතුළු හෘද වාහිනී රෝගය වර්ධනය වේගවත් කරයි.
- දියර රඳවා ගැනීම: වකුගඩුවලට අතිරේක දියර ඵලදායී ලෙස ඉවත් කිරීමට නොහැකි වීම නිසා, පාද, අත් වල ඉදිමීම සහ කලාතුරකින් පෙනහළුවල දියර ඇතිවීම පවා සිදුවේ.
2. රුධිර විද්‍යාත්මක සංකූලතා:
- රක්තහීනතාව: වකුගඩු විසින් එරිත්‍රොපොයිටින් නිෂ්පාදනය අඩුවීම අඩු රතු රුධිර සෛල සංඛ්‍යාවකට මඟ පාදන අතර, වෙහෙසක්, දුර්වලතාව සහ වෙනත් රෝග ලක්ෂණ ඇති කරයි.
3. මාංශ පේශි-අස්ථි සංකූලතා:
- ඛනිජ සහ අස්ථි ආබාධ: CKD කැල්සියම්, ෆොස්ෆේට් සහ විටමින් D මට්ටම් දුර්වල කරන අතර, දුර්වල සහ කැඩෙන්නට ලැහැසිතිය ඇති අස්ථි, අස්ථි බිඳීම් සහ හෘද රෝගය පවා ඇති කරයි.
- පාදශෝථය(Gout): වකුගඩු වලට යූරික් අම්ලය පෙරීමට ඇති හැකියාව දුර්වල වීම නිසා යූරික් අම්ලයේ මට්ටම ඉහළ යා හැකි අතර එය වේදනාකාරී ආතරයිටිස් ආකාරයක් වන පාදශෝථය ඇති කරයි.
4. ආහාර මාර්ගයේ සංකූලතා:
- ඔක්කාරය සහ වමනය: හානි වූ වකුගඩු ක්‍රියාකාරිත්වය නිසා ලේ තුළ අපද්‍රව්‍ය එකතු වීම ඔක්කාරය, වමනය සහ ආහාර රුචියේ නැතිවීම ඇති කළ හැක.
- ආහාර අරුචිය සහ බර අඩුවීම: ඔක්කාරය, වමනය සහ අඩු ආහාර ගැනීමේ සංයෝජනය බර අඩුවීම සහ මන්දපෝෂණයට මඟ පාදයි.මෙය රෝගය උත්සන්න වූ විට ඇතිවන රෝග ලක්ෂණයකි.
5. පරිවෘත්තීය සංකූලතා:
- පරිවෘත්තීය ඇසිඩෝසිස්: අම්ල-භෂ්ම සමතුලිතතාවය නියාමනය කිරීමේ වකුගඩුවල නොහැකියාව ලේ තුළ අම්ල එකතු වීමට මඟ පාදන අතර, වෙහෙසක්, දුර්වලතාව සහ වෙනත් රෝග ලක්ෂණ ඇති කරයි.
- හයිපර්කැලීමියා: හානි වූ වකුගඩු ක්‍රියාකාරිත්වය ලේ තුළ පොටෑසියම් එකතු වීමට මඟ පාදන අතර, හෘද ක්‍රියාකාරිත්වය කඩාකප්පල් කරයි.
6. වෙනත් සංකූලතා:
- ස්නායු හානිය: අපද්‍රව්‍ය සමුච්චය වීම නිසා ඇතිවන යූරීමියා තත්ත්වය ස්නායුවලට හානි කරන අතර, වේදනාව, අතට පයට එකිනෙකට දැනීම සහ වෙනත් රෝග ලක්ෂණ ඇති කරයි.
- ආසාදන අවදානම වැඩිවීම: CKD නිසා හානි වූ ප්‍රතිශක්ති ක්‍රියාකාරිත්වය ආසාදන අවදානම වැඩි කරයි.
සාරාංශය
නිදන්ගත වකුගඩු රෝගය (CKD) යනු වකුගඩු අවශ්‍ය පරිදි ක්‍රියා නොකරන දීර්ඝකාලීන තත්ත්වයකි. නිදන්ගත වකුගඩු රෝගයේ ව්‍යාධිජනකය හා ආරම්භක හේතුව කුමක් වුවත්, වකුගඩු පටක වලට දිගින් දිගටම සිදුවන හානි හේතුවෙන් ප්‍රදාහය, ෆයිබ්‍රෝසිස් සහ වෘක්ක අහිමි වීමේ විෂම චක්‍රයක් ඇති කරයි. මෙය දිගුකාලීන සහ ස්ථිර වකුගඩු ක්‍රියාකාරිත්ව නැතිවීමට මඟ පාදන අතර, ප්‍රතිකාර නොකළහොත් අවසාන-කාල වකුගඩු රෝගය දක්වා වර්ධනය වේ. එනමුත් මෙය කල් ඇතිව හඳුනා ගැනීම සහ මැදිහත් වීම මගින් රෝගය දරුණු වීම මන්දගාමී කල හැකිය.
කළ යුතු දේ
- මූලික තත්ත්වයන් කළමනාකරණය කරන්න – දියවැඩියාව, අධි රුධිර පීඩනය, තරබාරුකම, දියවැඩියාව පාලනය කරන්න
- සෞඛ්‍ය සම්පන්න ආහාර ගන්න
- නිරන්තරයෙන් ව්‍යායාම කරන්න
නොකළ යුතු දේ
- අධික ලෙස මධ්‍යසාර පානය නොකරන්න
- වෛද්‍යවරයෙක් හෝ ඖෂධවේදියෙකුගෙන් නොඅසා සමහර වේදනා නාශක නොගන්න
- දුම්පානය නොකරන්න